Covas, da tradición á modernidade ... relixiosa

13/06/2009, Rosa Méndez Fonte

​​

Penso que aínda vai pasar algún tempo antes de que queden esquecidos os feitos ocorridos na parroquia de San Martiño de Cobas neste pasado ano 2008. Uns feitos que, ao meu xuízo, quizais non fosen moito máis que un feixe malentendidos, desencaixes de caracteres e falta de coñecemento mutuo. Factores que, en calquera caso, sempre serán máis sinxelos de limar que outro tipo de enfrontamentos máis permanentes e “viscerais”.

Retablo da igrexa de Cobas, realizado por Villaamil en 1967

Confesaba hai tempo, na páxina de Nordesía (Suplemento cultural do Diario de Ferrol) que o meu coñecemento sobre o tema proviña, fundamentalmente, das páxinas dese mesmo periódico que, día tras día, nos foi informando dese –só aparentemente “trivial”- conflito entre grupo de fregueses e párrocos de San Martiño. Un conflito que semellaba xurdir de dúas formas de entender a espiritualidade relixiosa: a primeira –a dun importante sector de veciños e veciñas- relacionada coa tradición e  convencemento da defensa do que “sempre foi así”, e a segunda, entendida dende un estrito modo de materializar a fe cristiá. Dúas linguaxes diferentes; tanto, que dificilmente teñen modo de compartir algún dos significados das súas mensaxes; ou iso semellaba.

Os fregueses reivindican no seu templo a permanencia daquelas imaxes, sagrario, mural do presbiterio ou obxectos relixiosos que durante toda a súa vida “estiveron aí”, fronte aos seus rezos, fronte as súas peticións e incluso fronte as súas formas de dar grazas, cando así o requiriu o momento. Hai tamén que engadir que estes obxectos posúen un segundo e terceiro valor: o de antigüidade e o artístico, ambos diferentes, e os dous a ter en conta nun tempo en alza da concienciación da conservación do patrimonio que nos é propio e identifica. Valores  que, ademais, adquiren maior consideración “de seu” cando en non poucas ocasións foron os propios veciños os que costearon a meirande parte deses obxectos, as súas restauracións ou algún que outro amaño puntual.

Sagrario e expositor da igrexa de Cobas

Así pois, estamos ante a defensa de tres valores que, dificilmente, vai ter unha réplica axeitada que chegue a convencer a ese grupo de parroquianos que non admiten cambios súpetos nin imposicións pouco convincentes: o valor relixioso, o valor tradicional e o valor artístico.

Imaxe de Santa Bárbara ubicada na igrexa de Cobas, provinte do cuartesl de artillería de Ferrol

Dito isto, debo supoñer que os representantes da Igrexa (pertencentes á comunidade católica de Servidores do Evanxeo da Misericordia de Deus; que aínda non sei moi ben a que sector pertencen, pero si semella ser ben “recente”, por ser unha comunidade fundada no ano 2002) están a defender un valor exclusivamente relixioso ou espiritual, partindo dunha estricta pureza de culto que apenas ten algo que ver co que ven sendo habitual na nosa tradición relixiosa. O que non quere dicir que os fregueses non entendan os significados da súa mensaxe: todos saben que Virxe María non hai máis que unha, sen que en modo algún supoña idolatría a presencia de varias imaxes desta no templo, con diferentes nomes e atribucións. Característica simbólica ou iconográfica que eles non se inventaron, xa que diso encargouse a mesmísima xerarquía católica, fomentándoo ao longo da súa máis afastada e ata ben recente historia.

Pero non penso que vaian só por ese camiño as cousas. Entendo que é simplemente cuestión de tradición, e para que esta desapareza debe existir previamente unha obrigatoria etapa de esmorecemento. Só deste modo poderá devir unha desaparición e morte en paz; dito doutra forma, non é posible cambiar a mentalidade dun determinado grupo social dun día para outro e moito menos con procedementos expeditivos e unilaterais.

 

Igualmente, esta pureza de comprensión relixiosa semella bater frontalmente coa presencia en toda Galicia de boetas adicadas a diferentes santos e virxes, nas que os fregueses deixan as súas esmolas, mesturadas con diferentes peticións ou agradecementos; por non falar da multitude de romerías que abondan ao longo de todo o ano; pero ¿e que hai alguén disposto a suprimir a festa da Virxe do Carme? ¿Ou o culto á Virxe das Dores na Semana Santa? Exemplos ben simples que, xa en principio, nos fan pensar que unha de dúas: ou os diferentes templos parroquiais galegos están dirixidos erroneamente, ou o que está a ocorrer en Cobas é algo insólito, dentro da actual tradición relixiosa de Galicia.

Persoalmente, comprendo mellor a postura dos fregueses que a dos párrocos. Quizais porque o que defenden os primeiros está directamente ligado á nosa cultura, ás nosas tradicións e –no que toca ó meu campo de traballo- a un patrimonio que, en principio, pertence a esa comunidade que o conservou e lle deu sentido ao longo das décadas. Por iso, os feitos ocorridos nas últimas semanas non son máis que a reacción lóxica e predicible daqueles e daquelas que defenden o que sempre defenderon e conservaron e, neste momento, non fan máis que loitar porque non desapareza ou sexa afastado sen unha explicación convincente. Aspectos todos eles dignos de louvanza e que definen a unha comunidade combativa –que non é o mesmo que conflitiva- no momento en que alguén quere despoxala daquilo que, en principio, lle pertence e representa o seu sentir.

Certamente, vivimos nunha cultura na que o aspecto seudosupersticioso da fe popular abonda sobradamente –repito, dun xeito consentido, cando non potenciado pola propia Igrexa- e aí están unha morea de exemplos como os Milagres do Monte Medo, os de Amil ou un San Expedito obxecto de especial devoción na nosa cidade, por non lembrar aquel San Felicísimo xacente ou San Antonio que portaban/portan un peto e ía/vai de casa en casa cunha evidente misión recadatoria. Nesta mesma liña, permítaseme deixar aquí o fragmento dun cantar sobradamente coñecido por todos:

 

“Se vas a San Benitiño non vaias o de Paredes,
que hai outro máis milagreiro: San Benitiño de Redes”
.

 

Reflexo folclórico dun xeito de sentir que de ningún modo cuestiona os coñecementos relixiosos ou a fe cristiá.

 

CARLOS VILLAAMIL E SAN MARTIÑO DE COBAS

Pasando agora a ese interior do templo parroquial de San Martiño, quero destacar o autor do mural que abrangue todo o muro do presbiterio, o pintor Carlos Villaamil; un ferrolán cuxo apelido xa nos está a remitir ao seu tataravó, Jenaro Pérez Villaamil e Duguet. Este último, nacido tamén en Ferrol (1807) e un dos máis coñecidos paisaxistas románticos que, en 1840, chegaría a ser nomeado pintor de cámara da raíña.

Carlos Villaamil naceu en Ferrol, en 1932. Dende moi novo comezou a amosar a súa afección ao debuxo e a pintura, de aí que, unha vez rematados os estudios, o atopemos matriculado na Escola de Artes e Oficios. Sendo apenas un mozo de dezasete anos, fai unha viaxe  polo norte de España e Madrid; nesta última coa finalidade de coñecer os fondos dos principais museos. Eran os arredores do ano 1949, e apenas nalgún lugar máis se podían visitar as principais coleccións pictóricas do Estado.

Carlos Villaamil no seu estudio

Non se pode definir como un artista prolífico, en canto a participación en mostras individuais ou colectivas. Pero, así e todo, con vinteún anos xa terá realizada en Ferrol a súa primeira exposición. Por outra banda, hai que subliñar algúns fitos da súa traxectoria, como o momento, a principios dos anos sesenta, no que recibe o encargo de realizar ese mural que hoxe preside o templo de Cobas, unha obra na que aparecen representados San Martiño e San Francisco, arrodeados dunha falsa vidreira na que se recollen algúns motivos mariñeiros ou relacionados cos traballos do campo; imaxes que remiten ás principais características rurais da parroquia.

En canto á súa liña artística, quizais estivera moi influenciado por Bello Piñeiro, do mesmo modo que hai tamén que relacionalo cos ferroláns Carmelo González e aquel outro pintor que moitos recordamos con especial agarimo: Francisco Yglesias.

Óleo de Villaamil

Ía o ano 1995 cando, patrocinada pola Deputación Provincial, levouse a cabo no Ateneo Ferrolán unha exposición na súa homenaxe, na que se recollían un importante número das obras máis representativas, do mesmo modo que no catálogo aparecen reflectidas unha serie de opinións verquidas por diferentes críticos ou especialistas en Arte. De entre todas elas, gustaríame destacar as palabras de Leyra Domínguez (1989): “No fue larga la trayectoria de Carlos Villaamil por esta vida terrenal, vida impregnada de deslealtades, traiciones, envidias, maliciosos silencios y muchos gravámenes más que no merecen otro castigo que el desprecio o, mejor aún, el perdón. Dentro del pasaje pictórico ferrolano, Villaamil logró despuntar como paisajista. Genes de su antepasado, el iniciador de la pintura paisajista en España, veinte años antes que el belga Carlos de Haes, el romántico Genaro Pérez Villaamil, en su infinita transformación, acusaron en nuestro hombre su gran presencia (...) Como hombre, como amigo, era de pensamiento noble y puro, ideas serenas, palabras cordiales.”

Igualmente, hai que destacar o artigo “Villaamil y su interpretación de Galicia”, asinado en Palma de Mallorca (1966) por G.S.: “Una Galicia distinta a la que estamos acostumbrados a ver y contemplar es que la que nos ofrece Villaamil en su exposición de Galerías de Quint. Una Galicia en la que vemos marcadamente manifiestas unas tonalidades de una fuerza y de un vigor verdaderamente sorprendentes. La “esquina verde”, al decir de Victoriano García Martí, se nos aparece como una nueva interpretación del paisaje gallego en el que no están ausentes la luz y el color. El verde predomina. Pero, en esta ocasión, el verde se nos aparece envuelto en un torrente de luz que lo hace menos melancólico.

Esta exposición de Villaamil constituye una sorpresa. A través de sus telas hemos contemplado unos bellos paisajes de la región gallega tratados con fuerza expresiva y con delicadeza a la vez. Villaamil ha sabido ver, ha sabido captar y ha sabido ,a su vez, trasladar a la tela lo captado con gracia y con elegancia. Cosa que no siempre se consigue. Su pintura, dentro de los cánones de un figurativismo realista acentuado, resulta expresiva y aleccionadora.”

Carlos Villaamil seguirá os pasos do seu tataravó e tamén morrerá novo, en Ferrol, o 8 de marzo de 1989, cando tan só contaba cincuenta e sete anos.

Quero rematar chamando a atención sobre o feito de que non sempre aqueles artistas que consideramos “nosos” forman parte, necesariamente, dese outro grupo recoñecido pola crítica máis alá dos lindes da nosa comarca ou do noso país; feito, por outra banda, máis cultural e artísticamente coxuntural que obxectivo. Pola contra, hai algúns –máis achegados- que constitúen ese conxunto que a meirande parte dos ferroláns fai seu, coñece, admira ou recorda con agarimo. É o caso de Carlos Villaamil.

Gustaríame que unha síntese desta breve descrición quedara na memoria dos veciños e veciñas de Cobas, deste modo ese retablo que preside a súa igrexa cobraría máis significado que o relixioso, ou o puramente pictórico ou visual.
<< Volver